Hoornwerk en bastions
Onderaan de Grebbeberg liggen verschillende verdedigingswerken uit de achttiende eeuw. Het hoornwerk en de drie bastions maakten onderdeel uit van de Grebbelinie, een verdedigingslinie tussen de Nederrijn en de voormalige Zuiderzee.
De Grebbelinie is een waterlinie. Door grote gebieden onder water te zetten, te inunderen, ontstond een voor de vijand ondoordringbaar gebied. Het laagje water was diep genoeg om transport van manschappen en wagens onmogelijk te maken maar ondiep genoeg om de watervlakten met bootjes over te steken. Door de watervlakten liepen zogenaamde accessen: (spoor)wegen, kaden e.d. die bij inundatie droog bleven. Om te voorkomen dat de vijand alsnog ongehinderd via die accessen het te verdedigen gebied kon binnen marcheren, werden verdedigingswerken bij die accessen aangelegd. Essentieel voor het hele systeem was de beschikbaarheid van water. Een deel van het water werd via de Grebbesluis uit de Rijn gehaald. Het hoornwerk en de bastions zijn aangelegd om deze cruciale sluis en de aanvoervaart, de Grift, te beschermen. Daarnaast kon vanuit het hoornwerk de Grebbedijk, een van de belangrijkste accessen, worden verdedigd.
Het hoornwerk ligt aan beide zijden van de Grebbedijk en bestaat uit drie onderdelen: het feitelijke hoornwerk, een tenaille en een enveloppe. Het hoornwerk bestaat uit een courtine en twee halve bastions en sluit aan op een gracht. De tenailles zijn buitenwerken en liggen direct tegen de Grebbedijk aan. De enveloppe, een hoofdwal, ligt aan de buitenzijde en omgeeft de hele vesting. Aan de buitenzijde van de enveloppe ligt eveneens een gracht. Op de verschillende werken waren opstelplaatsen voor kanonnen en borstweringen waarachter soldaten beschutting konden vinden. In de loop der tijd is het vestingwerk verschillende keren aangepast. De laatste keer vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog.
Een belangrijke aanpassing van het hoornwerk vond plaats aan het begin van de negentiende eeuw toen de straatweg van Rhenen naar Wageningen werd aangelegd. Deze straatweg was een nieuw acces en moest dus vanuit het hoornwerk verdedigd worden. Daartoe werd o.a. een deel van de enveloppe afgegraven om vrij schootsveld te creëren.
Tijdens de mobilisatieperiode (1939-1940) heeft de laatste grote aanpassing van het hoornwerk plaatsgevonden. De Grebbelinie die oorspronkelijk een voorverdedigingslinie van de Hollandse Waterlinie was, werd in februari 1940 gepromoveerd tot hoofdverdedigingslinie. Nabij en op het hoornwerk werden kazematten gebouwd en loopgraven aangelegd. In de meidagen van 1940 vond de Slag om de Grebbeberg plaats en is er vooral op het binnendijkse deel van het hoornwerk zwaar gevochten. Na de oorlog hebben de werken hun verdedigingsfunctie verloren en vond geen onderhoud meer plaats. Door erodering en begroeiing is de herkenbaarheid van de verdedigingswerken voor een belangrijk deel verloren gegaan.
In 1980 werd de oude Grebbesluis, die van essentieel belang was voor de toevoer van water naar de te inunderen gebieden, gesloopt en vervangen door een duikersluis. De beleving is hierdoor flink achteruit gegaan.
In 2017 is het binnendijkse deel van het hoornwerk door Utrechts Landschap gereconstrueerd en opengesteld. In dit deel ligt een van de kazematten uit de mobilisatieperiode.
Hoornwerk en bastions zijn beschermde rijksmonumenten. Utrechts Landschap gaat de komende jaren het onderhoud van de werken versterken waardoor de zichtbaarheid en beleefbaarheid vergroot zullen worden. Hierbij zal de balans met natuurwaarden altijd gezocht worden. Het binnendijkse deel van het hoornwerk, inclusief de bastions, kent eveneens een Natura 2000 bescherming.